Η Επίδραση του Stress στο Ανοσολογικό Σύστημα και τις Περιοδοντικές Νόσους

από τον Γεώργιο-Αλέξανδρο Βακιρτζιάν και την Αλεξία Καραμίνη

Σήμερα το άγχος ορίζεται ως ψυχολογικές και μεταβολικές διαταραχές που προκαλούνται από πολλούς επιθετικούς παράγοντες και την ψυχολογικο-φυσιολογική απάντηση ενός οργανισμού που αντιμετωπίζει την ιδέα μιας πρόκλησης ή απειλής. Φυσιολογικά, το σώμα μας αυτορυθμίζεται ώστε να διατηρήσει μέσω των ομοιοστατικών μηχανισμών την ομαλή λειτουργία του. Παρόλο που το stress μπορεί να έχει ωφέλιμο ρόλο διατηρώντας μας σε εγρήγορση, εντούτοις, μπορεί να απειλήσει την ομοιόσταση προκαλώντας πόνο, δυσφορία, παθολογία. 

Οι στρεσογόνοι παράγοντες παρεμβαίνουν στην προσαρμοστική ικανότητα του οργανισμού και ωθούν τους μηχανισμούς ομοιόστασης έξω από τα όριά τους προκαλώντας τη νόσο. Η εκδήλωση του άγχους εκφράζει την αποτυχία μας να ισορροπήσουμε τις απαιτήσεις μιας κατάστασης και τη δύναμη που έχουμε για να την αντιμετωπίσουμε.

Το άγχος γίνεται κίνδυνος για τον οργανισμό μόνο όταν παρατείνεται η διάρκεια του αρκετά, ή όταν μια ή περισσότερες πτυχές της νευροενδοκρινικής αντίδρασης δρουν σε συστήματα οργάνων τα οποία για κάποιο λόγο εμφανίζουν ήδη παθολογική προδιάθεση. Υπάρχει μια σχετικά συνεπής βιβλιογραφία που υποδεικνύει τη σχέση ανάμεσα σε μια ζωή γεμάτη άγχος και τον αυξημένο κίνδυνο διαφορετικών ασθενειών συμπεριλαμβάνοντας τις μολυσματικές νόσους.

Ωστόσο οι διαφορετικότητα στον τρόπο με τον οποίο τα άτομα αντιλαμβάνονται και αντιμετωπίζουν τις αγχωτικές καταστάσεις παρομοιάζεται με τον τρόπο με τον οποίο τα ίδια άτομα αντιλαμβάνονται την υγεία ή την αρρώστια. Η κατάσταση του να νιώθεις αβοήθητος σχετίζεται με μειωμένη δραστηριότητα των κυττάρων ΝΚ και αυξημένη δραστηριότητα μετάστασης των καρκινικών όγκων που οδηγεί σε μειωμένο διάστημα επιβίωσης.

Πρόσφατη έρευνα παρέχει απόδειξη ότι οι αγγελιοφόροι χημικών ουσιών που απελευθερώνονται από τις νευρικές απολήξεις (νευρομεταφορείς και νευροπεπτίδια), ενδοκρινικούς αδένες (ορμόνες) ανοσοποιητικά κύτταρα (κυτοκκίνες και πεπτιδικές ορμόνες) και τους υποδοχείς τους δημιουργούν ένα βιοχημικό δίκτυο πληροφοριών σε σχέση με το ανοσοποιητικό και νευροενδοκρινικό σύστημα. 

Έγινε επίσης γνωστό ότι τα προϊόντα από το νευρικό και νευροενδοκρινικό σύστημα που παράγονται κατά τη διάρκεια του συναισθηματικού άγχους ίσως επηρεάζουν ανοσοποιητικές ικανότητες και επερχόμενες αρρώστιες συμπεριλαμβάνοντας μολυσματικές νόσους.

Φυσιολογικές αντιδράσεις σε άτομα με συγκινισιακό άγχος έδειξαν να τροποποιούν το ανοσολογικό σύστημα διαμέσου των νευρικών και ενδοκρινών συστημάτων και συγκεκριμένα διαμέσου του ΑΝΣ, της απελευθέρωσης των ορμονών του υποθαλάμου και της υπόφυσης και τέλος της απελευθέρωσης των νευροπεπτιδίων.

Αναλυτικά, το συγκινισιακό άγχος συμβάλλει στην απελευθέρωση της νοραδρεναλίνης από τις συμπαθητικές νευρικές ίνες του ΑΝΣ καθώς και στην ορμονική έκκριση της νοραδρεναλίνης και της αδρεναλίνης από τα κύτταρα του μυελού των επινεφριδίων. Η νοραδρεναλίνη και η αδρεναλίνη διαμεσολαβούν σε καρδιαγγειακά και μεταβολικά αποτελέσματα κατά την αλληλεπίδρασή τους με αδρενεργικούς υποδοχείς. Παράλληλα, το συμπαθητικό σύστημα ρυθμίζει τις δραστηριότητες των ανοσολογικών κυττάρων.

Οι νοραδρενεργικές νευρικές ίνες βρίσκονται σε ιστούς του ανοσοποιητικού και παίρνουν μέρος στην απελευθέρωση της νοραδρεναλίνης που λαμβάνει μέρος σε διαφορετικές ανοσολογικές αντιδράσεις. Η αδρενεργική διέγερση προωθεί τη διαφοροποίηση και την ωρίμανση των Τ-λεμφοκυττάρων, την ανάπτυξη των κυτταροτοξικών Τ-κυττάρων και την παραγωγή των αντισωμάτων από τα πλασματοκύτταρα. Επιπρόσθετα, οι ορμόνες από τον υποθάλαμο, την υπόφυση και το μυελό των οστών επηρεάζουν το ανοσοποιητικό σύστημα.

Κατά τη διάρκεια ανοσολογικής απόκρισης τα ανώτερα κέντρα του ΚΝΣ προκαλούν απελευθέρωση κορτικοτροπίνης- (απελευθερωτικό παράγοντα) (CRF) και το σύστημα αργινίνης-βαζοπρεσίνης (AVP) από τον υποθάλαμο. Η CRF δρα μόνη της ή μαζί με την AVP όταν ενεργοποιηθεί η υπόφυση, η οποία απελευθερώνει την ACTH ορμόνη στην κυκλοφορία. Η ACTH τότε δρα στο φλοιό των επινεφριδίων και προκαλεί την παραγωγή και την απελευθέρωση των γλυκοκορτικοειδών ορμονών.

Πολλές από τις επιδράσεις των (GCs) στο ανοσοποιητικό σύστημα είναι διφασικές- επιφέρουν διπλό αποτέλεσμα. Πχ μια διέγερση του συγκινησιακού άγχους θα έχει σαν αρχικό αποτέλεσμα την παρεμπόδιση ωρίμανσης των μακροφάγων και των Τ-λεμφοκυττάρων. Από την άλλη πλευρά η παρατεταμένη απελευθέρωση των GCs ίσως να διεγείρει την ανοσολογική απόκριση.

Τα κλινικά συμπτώματα των GCs υπό την επίδραση του άγχους είναι η μείωση του αριθμού των λεμφοκυττάρων στο περιφερικό αίμα και η αύξηση του αριθμού των ουδετερόφιλων πολυμορφοπύρηνων λευκών αιμοσφαιρίων (κοκκιοκυττάρων) Η κύρια λειτουργία των GCs είναι η καταστολή της οξείας αγχωτικής αντίδρασης και της ανοσολογικής απόκρισης που κάποτε είχε προκαλέσει. . Η CRF διεγείρει την παραγωγή σηματοδοτικών ουσιών από ανοσοποιητικά κύτταρα πχ ( κυττοκίνες ), ή την ιντερλευκίνη -1 από τα μονοπύρηνα.

Επίσης αυξάνει τον πολλαπλασιασμό των Τ- λεμφοκυττάρων, διεγείρει την απελευθέρωση της ιντερλευκίνης -2 και ταυτόχρονα προωθεί την αύξηση της ευαισθησίας και του αριθμού των υποδοχέων της ιντερλευκίνης -1 για τα βοηθητικά Τ-λεμφοκύτταρα. Επιπροσθέτως, η ACTH μπλοκάρει την ενεργοποίηση των μακροφάγων και προωθεί τον πολλαπλασιασμό των Β-λεμφοκυττάρων αλλά εμποδίζει την παραγωγή των αντισωμάτων.

Τα νευροπεπτίδια που απελευθερώνονται από τις νευρικές ίνες επίσης ρυθμίζουν την ενεργότητα του ανοσοποιητικού συστήματος και την απελευθέρωση των κυττοκινών. Αυτό συμπεριλαμβάνει τον παράγοντα P (SP), σωματοστατίνη, οπιοειδή πεπτίδια και αυξητικό παράγοντα. Μεταξύ αυτών το νευροπεπτίδιο SP που εκκρίνεται από αισθητικές νευρικές ίνες τύπου C έχει ιδιαίτερη σημασία για τις ανοσοποιητικές αντιδράσεις στα ούλα και στο περιοδόντιο όταν αυτές ενεργοποιούνται από οδοντική μικροβιακή πλάκα.

Η επίδραση του άγχους στις περιοδοντικές νόσους εκδηλώνεται μέσω 2 μηχανισμών:

- Βιολογικοί μηχανισμοί ( με τους οποίους το stress πιθανόν να επηρεάζει τους ιστούς)

- Αλλαγές στη συμπεριφορά ( τις καθημερινές συνήθειες και την όλη στάση στη ζωή που επιφέρει το stress, οι οποίες θα μπορούσαν να επηρεάσουν την περιοδοντική κατάσταση)

Συγκεκριμένα, περιλαμβάνει αφενός την έκκριση κατεχολαμινών, προσταγλανδινών και πρωτεασών από το αυτόνομο νευρικό σύστημα και αφετέρου την παραγωγή γλυκοκορτικοειδών (κορτιζόλη) μέσω του άξονα του υποθαλάμου-υπόφυσης-φλοιού των επινεφριδίων.

Συγκεκριμένα, μια από τις σημαντικότερες συνέπειες της έκκρισης των κορτικοστεροειδών είναι η τροποποίηση παραμέτρων του ανοσολογικού μηχανισμού επειδή η κορτιζόλη καταστέλλει σημαντικές λειτουργίες των λευκοκυττάρων, όπως η παρουσίαση των αντιγόνων, η διαφοροποίηση των Β-λεμφοκυττάρων σε πλασματοκύτταρα, η χημειοταξία και η φαγοκυτταρική ικανότητα των πολυμορφοπύρηνων και η παραγωγή της slgA και της IgG. Από την άλλη πλευρά, οι κατεχολαμίνες επηρεάζουν την παραγωγή προσταγλανδινών και άλλων μεσολαβητών της φλεγμονής, με σημαντική συμμετοχή στην παθογένεια των νόσων του περιοδοντίου.

Τα ούλα και το περιοδόντιο προστατεύονται έναντι της φλεγμονής με διάφορους τρόπους. Το αντίσωμα της ανοσοσφαιρίνης Α (slgA) είναι το κυρίαρχο στο σάλιο και είναι πιθανώς ο πιο σημαντικός αντιμικροβιακός παράγοντας σ ένα υγιές στόμα. Έρευνες έδειξαν πως το συγκινησιακό άγχος ίσως επηρεάζει την εκκριτική δραστηριότητα του ανοσοποιητικού συστήματος και την παραγωγή sIgA. Οπότε ίσως το άγχος επηρεάζει την άμυνα του ξενιστή στα βακτήρια.

Η ανοσολογική απόκριση στους ουλικούς ιστούς προκαλεί τοπική καταστροφή ιστών που πιθανό να γίνεται διαμέσου των κυτοκινών. Οι κυτοκίνες διεγείρουν ιστιοκύτταρα και ινοβλάστες τα οποία παράγουν τις μεταλλοπρωτεινάσες (MMPs) οι οποίες μπορούν να αποδομούν την εξωκυττάρια ουσία του συνδετικού ιστού. Η ανοσολογική απόκριση δε δρα αυτόνομα αλλά σε στενή συνεργασία με το νευρικό και νευρο-ενδοκρινικό σύστημα.

Όταν ο οργανισμός βρίσκεται σε οξύ άγχος υπάρχει μια δραματική αύξηση ανοσοκυττάρων στο πλάσμα, όπως Τ-βοηθητικών λεμφοκυττάρων , κυτταροτοξικών Τ-λεμφοκυττάρων, ΝΚ (φυσικών φονέων) και των επιπέδων της ΙgM, IgG. Οι ψυχοανοσολογικές μελέτες δείχνουν ότι μετά από το άγχος υπάρχει καταστολή στην παραγωγή ιντερλευκίνης 2 και καταστολή στα Τ-λεμφοκύτταρα που διαμεσολαβούν στις ανοσολογικές λειτουργίες καθώς και στη λειτουργία των ΝΚ.

Το άγχος φαίνεται να είναι ο πιο σημαντικός προδιαθεσικός παράγοντας στην ελκονεκρωτική ουλίτιδα. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν λίγες μελέτες που δείχνουν μια θετική συσχέτιση ανάμεσα σε περιοδοντικούς ασθενείς και αρνητικά γεγονότα της ζωής. Επιδημιολογικές μελέτες σε ομάδες όπως φοιτητές ή στρατιώτες έδειξαν πως η εμφάνιση της ελκονεκρωτικής ουλίτιδας ευνοείται από καταστάσεις stress, όπως οι εξετάσεις ή η μεγάλη ψυχική και σωματική καταπόνηση. Η λοίμωξη αυτή των ούλων χαρακτηρίζεται από νέκρωση των μεσοδόντιων κυρίως θηλών, αιμορραγία και πόνο των ούλων, σχηματισμό ψευδομεμβρανών και κακοσμία του στόματος.

Έτσι, οι ψυχοσωματικοί παράγοντες καταλαμβάνουν περίοπτη θέση στην παθολογία της οξείας ελκονεκρωτικής ουλίτιδας, οδηγώντας σε μείωση της στοματικής υγιεινής, φτωχή διατροφή, αύξηση του καπνίσματος και πτώση της άμυνας. Πέραν αυτών όμως, σημαντικός παθογενετικός μηχανισμός της συσχέτισης του stress με την ελκονεκρωτική ουλίτιδα είναι η ενεργοποίηση μηχανισμών που δραστηριοποιούνται μέσω του ΑΝΣ και των ενδοκρινών αδένων και οδηγούν στην αύξηση της έκκρισης των κορτικοστεροειδών και κατεχολαμινών.

Αυτό οδηγεί σε μείωση της αγγειακής μικροκυκλοφορίας των ούλων, μείωση της έκκρισης του σάλιου, μείωση της λειτουργίας των ουδετερόφιλων πολυμορφοπύρηνων και λεμφοκυττάρων και στη δημιουργία κατάλληλου υποστρώματος θρέψης για την P. intermedia. Όλα αυτά διευκολύνουν τα βακτηριακή αποίκιση των ιστών των ούλων, με τελικό αποτέλεσμα τη νέκρωση και καταστροφή τους.

Συμπερασματικά, εκτός από τα βακτηριακά αντιγόνα, ποικίλα εξωτερικά ερεθίσματα παράγουν συγκινησιακές αγχωτικές αντιδράσεις που μπορούν επίσης να επηρεάζουν και να διαμορφώνουν το ανοσοποιητικό σύστημα νευρικών και νευροενδοκρινικών συστημάτων. Το ζήτημα που αντιμετωπίζουμε δεν είναι που η ψυχή επηρεάζει την δραστηριότητες των άνοσο-κυττάρων, αλλά μάλλον πώς η αλληλεπίδραση ανάμεσα στα νευρικά και ορμονικά ερεθίσματα ρυθμίζει τα άνοσο-κύτταρα εντός του ιστού τόσο σε μοριακό όσο και σε κυτταρικό επίπεδο, και πως αυτό μπορεί να επηρεάσει την ανάπτυξη και την πρόοδο χρόνιων μολύνσεων όπως η ουλίτιδα και η περιοδοντίτιδα.

Σε ανθρώπους, οι περιοδοντικές μολύνσεις ίσως να δρουν σαν μοντέλα που μπορούμε να μελετήσουμε αυτές τις ψυχοσωματικές αλληλεπιδράσεις και τα αποτελέσματα πάνω σε χρόνιες φλεγμονές γενικά.

Βιβλιογραφία

1)MURAYAMA Y, KURIHARA H, NAGAI A, DOMPKOWSKI D, VANDYKE TE. Acute necrotizing ulcerative gingivitis: risk factors involving host defense mechanisms. Periodontology 2000 1994; 6: 116-124.

2)BRANDTZAEG P. Role of the immune system – Dangers of a nonholistic approach in explaining health and disease. Periodontology Today hit CongrZiirich 1988; 196-208

3)DUNN AJ, Psychoneuroimmunology for the psychoneuroimmunologist: A review of animal studies of nervous system – immune system interactions, Psvchoneuroendocrinology 1989; 14: 251 -274

4)CLARKE NG. HIRSCH RS. Personal risk factors for generalized periodontitis. J Clin Periodontol 1995; 22: 136-145

5)HUGOSON A, LALIRELL L, LUNDGREN D. Frequency distribution of individuals aged 20-70 years according to severity of periodontal disease experience in 1973 and 1983. J Clin Periodontol 1992; 19: 227-232.

6)KIECOLT-GLASER JK. GLASER R. Psychosocial factors, stress, disease and immunity, Psxchoneuroimmunology. 2nd ed. Academic Press. 1991: 847-864

7) MCCLELLAND DC. FLOOR E. DAVIDSON RJ. SARON C, Stressed power motivation, sympathetic activation, immune function, and illness, J Human Stress 1980: 6: 11-19,

8)COHEN-COLE SA, COGEN RB, STEVENS AW. Psychiatric, psychosocial and endocrine correlates of acute necrotizing ulcerative gingivitis (Trench mouth): a preliminary report. Psychiatr. Med 1983: 1: 215-225.

9)FREEMAN R, GROSS S. Stress measures as predictors of periodontal disease – a preliminary communication. Commun Dent Oral Epidemiol 1993: 21: 176-17

Πηγή: kosntantinioncenter.org